خانه‌های سنگی اسکارا بری؛ شاهکار پیشاتاریخی

اسکارا برِی: پمپئی اسکاتلند، روستایی از دل نوسنگی 

اسکارا برِی 

اسکارا برِی (Skara Brae)، یکی از شگفت‌انگیزترین مکان‌های باستانی جهان، روستایی نوسنگی است که در ساحل غربی جزیره اصلی اورکنی (Mainland) در اسکاتلند واقع شده است. این سایت، که به عنوان “پمپئی اسکاتلند” شناخته می‌شود، به دلیل حفظ فوق‌العاده خود از دوران نوسنگی، نگاهی نادر به زندگی روزمره انسان‌های پیشاتاریخی ارائه می‌دهد. با قدمتی بیش از 5000 سال، اسکارا برِی قدیمی‌تر از استون‌هنج و اهرام جیزه است و بخشی از میراث جهانی یونسکو به شمار می‌رود. این روستا، که شامل ده خانه سنگی است، نه تنها نمادی از دستاوردهای مهندسی و اجتماعی مردمان نوسنگی است، بلکه شاهدی بر انعطاف‌پذیری جوامع اولیه در برابر شرایط سخت آب و هوایی اورکنی به حساب می‌آید. در این مقاله، به بررسی جامع تاریخ، کشف، معماری، زندگی ساکنان، اهمیت فرهنگی و تلاش‌های حفاظتی این سایت می‌پردازیم.

کشف و کاوش‌ها: از طوفان تا کاوش‌های علمی

داستان اسکارا برِی با یک طوفان سهمگین در زمستان 1850 میلادی آغاز شد. این طوفان، که شن‌های تپه‌ای به نام “اسکارا” را جارو کرد، دیوارهای سنگی خانه‌های باستانی را آشکار ساخت. نام “اسکارا برِی” از واژه‌های نورس باستان “Skerrabra” یا “Styerrabra” به معنای “تپه سنگی” گرفته شده است. ساکنان محلی، که ابتدا فکر می‌کردند با ویرانه‌های یک شهر افسانه‌ای روبرو شده‌اند، بلافاصله به کاوش پرداختند. ویلیام گراهام وات، مالک محلی و علاقه‌مند به زمین‌شناسی، اولین کاوش‌های آماتور را آغاز کرد و تا سال 1868 چهار خانه را کشف نمود، اما به دلیل کمبود منابع، کار را رها کرد.

پس از آن، سایت تا سال 1913 ناشناخته ماند، اما در آن سال، گروهی از غارتگران با بیل و کلنگ به آن حمله کردند و مصنوعات بی‌شماری را دزدیدند. طوفان دیگری در 1924، که یکی از خانه‌ها را آسیب زد، توجه مقامات را جلب کرد و منجر به دخالت متخصصان شد. ویکتور گوردون چایلد، باستان‌شناس برجسته دانشگاه ادینبورگ، در سال 1927 کاوش‌های رسمی را آغاز کرد. او و تیمش، که شامل زنان باستان‌شناسی مانند مارگارت سیمپسون، مارگارت میچل، مری کندی و مارگارت کول (که در عکس‌های دهه 1920 به اشتباه به عنوان گردشگر شناسایی شده بودند) می‌شد، بخش عمده‌ای از سایت را کاوش کردند. کاوش‌های بعدی در 1972-73، لایه‌های مرطوب را آشکار ساخت و مصنوعاتی مانند طناب نوسنگی و دسته چوبی را حفظ کرد. در سال 2019، بازنگری عکس‌های چایلد نقش زنان در کاوش‌ها را برجسته کرد و به جنبه‌های جنسیتی باستان‌شناسی توجه کرد.

این کاوش‌ها نشان داد که اسکارا برِی نه تنها یک روستا، بلکه یک مجموعه پیچیده اجتماعی است که توسط شن‌های ساحلی برای قرن‌ها محافظت شده بود. بدون طوفان 1850، این گنجینه پیشاتاریخی هرگز کشف نمی‌شد.

تاریخ و زمان‌بندی: از بنیان‌گذاری تا ترک

اسکارا برِی در حدود 3180 پیش از میلاد بنیان گذاشته شد و تا حدود 2500 پیش از میلاد مسکونی بود، یعنی دوره‌ای حدود 600 ساله در عصر نوسنگی. تاریخ‌گذاری اولیه توسط چایلد به 500 پیش از میلاد نسبت داده می‌شد، اما روش کربن-14 در کاوش‌های 1972-73 آن را به عقب برد. ساکنان، که به عنوان “مردم گروود ور” (Grooved Ware People) شناخته می‌شوند، کشاورزانی دام‌پرور بودند که گاو، خوک و گوسفند پرورش می‌دادند و جو کشت می‌کردند. این سایت در کنار یک لگونی شیرین‌آب، محافظت‌شده توسط تپه‌های شنی، ساخته شد – جایی که امروزه دریا به آن نزدیک‌تر است و برخی ساختارها را فرسایش داده.

دلیل ترک اسکارا برِی همچنان مورد بحث است. شواهدی مانند جواهرات دندانی حیوانی، سنجاق‌های عاج والروس و تکه‌های گوشت در تخت‌ها، نشان‌دهنده فرار عجولانه است، احتمالاً به دلیل طوفان عظیم یا تغییر آب و هوایی به سمت سردتر و مرطوب‌تر. برخی نظریه‌ها ترک تدریجی و دفن طبیعی را پیشنهاد می‌کنند، بدون شواهد واضح برای فاجعه انسانی. پس از ترک، شن‌ها سایت را پوشاند و آن را از نابودی نجات داد، در حالی که سایت‌های مشابه مانند نپ هورس (Ness of Brodgar) در همان دوره، به کاوش‌های مداوم می‌پردازند.

معماری: مهندسی پیشاتاریخی در برابر سرما

اسکارا برِی شامل ده خانه است که هر کدام حدود 40 متر مربع مساحت دارند و با دیوارهای سنگی ضخیم (تا 2 متر در خانه 8) ساخته شده‌اند. این خانه‌ها در زمین حفر شده و با زباله‌های خانگی (میدن‌ها) احاطه شده‌اند تا عایق‌بندی شوند – ترفندی هوشمندانه برای زمستان‌های سخت اورکنی. هر خانه دارای اتاق مرکزی مربعی با شومینه سنگی در وسط برای گرمایش و پخت‌وپز است. مبلمان سنگی شامل تخت‌های بزرگ (احتمالاً برای مردان در سمت راست) و کوچک‌تر (برای زنان در سمت چپ)، کمدها، قفسه‌ها و جعبه‌های ذخیره‌سازی است. درهای ورودی کوتاه با درهای سنگی مسدود می‌شدند و میله‌های استخوانی برای قفل استفاده می‌شد.

چیدمان هفت خانه مشابهی دارند: قفسه مقابل در، جعبه‌های سنگی در چپ که بازدیدکنندگان را به راست هدایت می‌کرد، و شواهدی از سایبان‌های خزدار بر تخت‌ها. سیستم فاضلاب ابتدایی، با “توالت‌های” داخلی و کانال‌های سنگی پوشیده‌شده که به دریا ختم می‌شدند، یکی از پیشرفته‌ترین‌های دوران است. خانه 8، که بالاتر از سطح زمین و بدون میانده است، به عنوان کارگاه ابزارسازی عمل می‌کرد، با شواهد فلزکاری و دیوارهای ضخیم برای حفظ گرما. جمعیت احتمالاً کمتر از 50 نفر بود، و سایت با یک “جاده کم‌عرض” به سایت‌های تشریفاتی مانند حلقه برودگار (Ring of Brodgar) متصل بود.

این معماری، که از سنگ‌های تخت محلی (flagstones) ساخته شده، نشان‌دهنده تطبیق با محیط خشن است و با خانه‌های مشابه در نپ هورس و بارن‌هاوس مقایسه می‌شود.

زندگی روزمره و مصنوعات: نگاهی به جامعه نوسنگی

زندگی در اسکارا برِی ترکیبی از دامداری، کشاورزی و ماهیگیری بود. ساکنان غذاهای دریایی مانند صدف، ماهی و لیمپت (که احتمالاً به عنوان طعمه در جعبه‌های سنگی مهر و موم‌شده با گل نگهداری می‌شد) مصرف می‌کردند. سوخت شومینه‌ها از هیزم شناور، مدفوع حیوانی یا جلبک خشک‌شده (با شواهد “کلپ” شیشه‌ای) تأمین می‌شد، زیرا تورب (peat) بعداً توسعه یافت. اولین شواهد کک انسانی (Pulex irritans) در اروپا از این سایت به دست آمده، که نشان‌دهنده زندگی شلوغ خانگی است.

مصنوعات غنی شامل توپ‌های سنگی حکاکی‌شده با مارپیچ (مشابه سبک دره بوین ایرلند)، نمادهای احتمالی “رون” روی لنتل‌ها، توده‌های اکسید آهن قرمز برای رنگ‌آمیزی بدن، و گره‌های هماتیت صیقلی برای پرداخت چرم است. ظروف سفالی تا 30 لیتر، حاوی نوشیدنی الکلی از جو، یولاف و گیاهان توهم‌زا مانند بومادران، بلادونا و هوملوک، کشف شده. ابزارها از استخوان، دندان اورکا، عاج والروس و سنگ ساخته شده‌اند: سوزن‌ها، چاقوها، تیشه‌ها، مهره‌ها و سنجاق‌های 25 سانتی‌متری. “چاقوهای اسکایلی” (Skaill knives)، تیغه‌های شن‌سنگی تیز، در سراسر اورکنی یافت شده. در 2016، مجسمه عاج نهنگ “اسکارا برِی بودو” با سوراخ‌هایی شبیه چشم، دهان و ناف، از طرح قرن 19 بازسازی شد.

این مصنوعات، که در لایه‌های مرطوب حفظ شده‌اند، تصویری از جامعه‌ای پیچیده با تجارت (عاج والروس از شمال) و rituals ارائه می‌دهند.

اهمیت فرهنگی: پلی به تمدن‌های اولیه

اسکارا برِی، به عنوان بهترین روستای حفظ‌شده نوسنگی در شمال اروپا، معاصر با مقبره‌های مصری اولیه، معابد سومری و شهرهای هاراپا است و پیش از عصر طلایی چین قرار دارد. آن نمادی از دستاوردهای انسانی در انزوای شمالی است و شواهدی از زندگی خانگی، بهداشت و کشاورزی ارائه می‌دهد. به عنوان بخشی از “قلب نوسنگی اورکنی” (با سایت‌هایی مانند استونز آف استنس و مِشْهو)، در 1999 به میراث جهانی یونسکو پیوست (معیارهای i, ii, iii, iv). برخی نظریه‌ها ساکنان را طبقه‌ای الهیاتی می‌دانند که در مراسم نجومی شرکت داشتند، اما شواهد باستان‌شناسی بیشتر به زندگی pastoral اشاره دارد.

این سایت درک ما از آغاز تمدن را دگرگون کرده و با پمپئی مقایسه می‌شود، هرچند بدون فاجعه انسانی.

حفاظت و تلاش‌ها: تهدید تغییرات اقلیمی

اسکارا برِی توسط محیط تاریخی اسکاتلند مدیریت می‌شود و با شورای اورکنی، نیچراسکات و آر اس پی بی همکاری دارد. دیوار دریایی از فرسایش محافظت می‌کند، و سقف شیشه‌ای خانه 7 با چمن جایگزین شد تا رطوبت کاهش یابد. سایت سالانه هزاران بازدیدکننده دارد، اما در همه‌گیری کووید-19 (2020-2021) بسته بود. گزارش 2019، سایت را “بسیار آسیب‌پذیر” در برابر تغییرات اقلیمی توصیف کرد: افزایش سطح دریا، بارندگی شدید و طوفان‌ها می‌توانند آن را نابود کنند. فرسایش طبیعی همچنان تهدید است، و بخش‌هایی در معرض مزارع و صخره‌ها قرار دارند.

تلاش‌ها شامل نظارت مداوم و کاوش‌های جدید در سایت‌های مرتبط مانند لینکس آف نولتلند است.

سوالات متداول درباره اسکارا بری 

1- اسکارا بری دقیقاً کجاست؟

در ساحل غربی جزیرهٔ اصلی اورکنی (Mainland)، خلیج اسکِیل، 30 کیلومتری شمال شهر کیرکوال اسکاتلند. مختصات: 59.0489° شمالی، 3.3419° غربی.  

2- اسکارا بری چند سال قدمت دارد؟

5180 تا 5000 سال. ساخت آن از 3180 ق.م آغاز شد و تا 2500 ق.م مسکونی بود؛ یعنی 600 سال زودتر از استون‌هنج و اهرام جیزه.  

3- چرا به آن «پمپئی اسکاتلند» می‌گویند؟

چون شن‌های ساحلی ناگهان آن را پوشاندند و همه‌چیز (تخت، کمد، توالت) دست‌نخورده ماند؛ درست مثل پمپئی که خاکستر آتشفشان آن را فریز کرد.  

4- آیا اسکارا بری در خطر نابودی است؟

بله. گزارش یونسکو 2024 آن را «بسیار آسیب‌پذیر» اعلام کرد. افزایش سطح دریا و طوفان‌های شدید ممکن است تا 20 سال دیگر بخشی از خانه‌ها را ببلعد.

نتیجه‌گیری

اسکارا برِی بیش از یک ویرانه است؛ آن پلی زنده به گذشته است که داستان استقامت، نوآوری و رمز و راز مردمان نوسنگی را روایت می‌کند. از طوفان کشف‌کننده تا تهدیدهای مدرن، این سایت یادآوری می‌کند که میراث انسانی چقدر شکننده است. بازدید از آن، فرصتی برای قدم زدن در خانه‌های 5000 ساله و تصور زندگی بدون فناوری مدرن است. در جهانی که تغییرات سریع رخ می‌دهد، اسکارا برِی درس‌هایی ابدی از هماهنگی با طبیعت ارائه می‌دهد.

 گرد آوری:بخش گردشگری ساختمان‌یار